Participatiestrategie van gemeenten: betrek ook eens unusual suspects

Voor veel inwoners is participatie niet vanzelfsprekend. Dit betekent voor gemeenten dat zij op bewonersavonden vooral in gesprek gaan met usual suspects: oudere, autochtone mannen. Hun inbreng is waardevol, maar gemeenten zouden ook graag in gesprek gaan met een meer diverse groep inwoners. Wij zien dan ook dat gemeenten zoeken naar alternatieve vormen en kanalen voor participatie. Het doel hiervan is ook unusual suspects te bereiken en betrekken bij initiatieven en projecten. In een onderzoeksproject van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN) en de Hogeschool Utrecht (HU) zijn enkele van deze alternatieve vormen en kanalen verkend.

Meedenken over de herinrichting van speeltuinen in de wijk, zitting nemen in de wijkraad, het opknappen van een verwaarloosd stuk groen. Participatie kent vele vormen. Gemeenten vinden participatie belangrijk en stimuleren het doorgaans.

In dit artikel delen we de bevindingen van het door SIA gesubsidieerde KIEM-project ‘Betrokkenheidsprofielen en communicatiestrategie’. Doel van dit praktijkgerichte onderzoek was om samen met de gemeenten Overbetuwe en Utrecht een gedifferentieerde communicatie- en participatiestrategie op te stellen. Het doel is hiermee meer inwoners, ook de unusual suspects, met betrokkenheidsprofielen te bereiken en betrekken op een manier die bij hen past.

In zowel Overbetuwe als Utrecht waren 4 van de 8 betrokkenheidsprofielen zichtbaar. In beide projecten stond de herinrichting van de fysieke ruimte centraal. Voor de 4 profielen in de beide gemeenten is een specifieke participatie- en communicatiestrategie ontwikkeld. Vervolgonderzoek moet uitwijzen of de opgestelde strategie bruikbaar is naar andere onderwerpen en situaties, in andere gemeenten.

Gedifferentieerde aanpak is noodzakelijk

Gemeenten hechten groot belang aan contact met inwoners. Dat one size fits all niet geldt voor het bereiken en betrekken van alle inwoners, is voor de meeste gemeenten in Nederland inmiddels een gegeven. Om tot een gefundeerde communicatie- en participatiestrategie te kunnen komen, die differentieert tussen verschillende groepen inwoners, is een inzicht in diezelfde inwoners van cruciaal belang.

Inzicht in sociaal-demografische persoonskenmerken alleen is niet voldoende. De mate van participatie bij initiatieven of projecten in de directe leefomgeving wordt vooral bepaald door het vertrouwen dat inwoners hebben in de gemeente. En de mate waarin zij zich betrokken voelen bij de eigen leefomgeving.

Grotere kans van slagen

Ook de vorm van participatie en het kanaal waar de participatie plaatsvindt, beïnvloeden de kans dat inwoners participeren. Met andere woorden: vraag je inwoners om ‘mee te doen’ of om ‘mee te praten’ en kies je een traditionele bewonersavond of online platform. Meer kennis van de voorkeuren die er leven en hoe die onderling met elkaar samenhangen, maakt het voor gemeenten mogelijk om op maat gemaakte communicatie- en participatiestrategieën te ontwikkelen. Zoals gezegd heeft een dergelijke gedifferentieerde strategie een grotere kans van slagen dan een one size fits all benadering.

Dé inwoner bestaat niet

Nederlanders verschillen in hun mate van vertrouwen in de gemeente, betrokkenheid bij hun eigen leefomgeving, en voorkeuren die zij hebben qua vorm van participatie. Om hier structuur en verdiepend inzicht in aan te brengen, maken gemeenten steeds meer gebruik van segmentatiemodellen. Deze modellen delen Nederlanders op in groepen, waarbij iedere groep gekenmerkt wordt door een andere leef- en/of burgerschapsstijl. Zo maakten de gemeente Almere en Nijmegen in het verleden gebruik van het model van Motivaction, en heeft ook Kieskompas een typering (pdf) gemaakt – met name om niet-stemmers in kaart te brengen.

In dit project stonden de betrokkenheidsprofielen van adviesbureau Citisens aan de basis. Zij hebben Nederlanders ingedeeld in 8 onderscheidende groepen. Voor iedere groep is een betrokkenheidsprofiel opgesteld op basis van hun vertrouwen in instituties/overheden, hun betrokkenheid bij de eigen leefomgeving, hun participatiegedrag en communicatievoorkeuren.

De afbeelding hieronder geeft een korte toelichting op de acht profielen. Het unieke antwoord dat inwoners uit ieder profiel geven op de vraag Doet u mee? is exemplarisch voor het vertrouwen dat zij hebben in de overheid en de betrokkenheid bij hun eigen leefomgeving.

Het onderzoek in de gemeenten Utrecht en Overbetuwe

Hoe kun je op basis van de betrokkenheidsprofielen een op maat gemaakte communicatie- en participatiestrategie bepalen die erin slaagt binnen een gegeven project of initiatief óók de unusual suspects te bereiken en betrekken? Deze vraag stond centraal in dit onderzoeksproject. Op basis van wetenschappelijke literatuur zijn 5 aspecten benoemd die je kunt invullen bij het bereiken of betrekken van inwoners bij participatie.

• Tone-of-voice: zakelijke of persoonlijke manier van aanspreken (Van Hooijdonk & Liebrecht, 2018).
• Kanaal: participatie via online en/of offline kanaal, inwoner wordt uitgenodigd door de gemeente of door iemand uit het eigen netwerk.
• Vorm van de participatie: inwoners worden gevraagd om mee te denken of mee te praten.
• Motief: redenen waarom inwoners WEL participeren. Denk aan het opkomen voor hun eigen belang, anderen willen helpen, gevraagd worden en het ontmoeten van andere inwoners.
• Belemmeringen: redenen waarom inwoners NIET participeren. Bijvoorbeeld: geen tijd en/of prioriteit, onvoldoende vaardigheden en eerdere negatieve ervaringen.

Experimenteren met strategieën

In beide gemeenten hebben we in het voorjaar en de zomer van 2018 samen met studenten geëxperimenteerd met het ontwikkelen van strategieën gebaseerd op deze 5 aspecten. In Overbetuwe ging de praktijksituatie over de verbetering van de speelplekken in Elst Zuid. De meest voorkomende profielen waren: Honkvaste Buurtbewoners, Geïnformeerde Gezinsdrukte, Gevestigde Beïnvloeders en Zelfbewuste Aanpakkers. In Utrecht betrof de praktijksituatie het opknappen van een verwaarloosd stuk groen in Wijk West. In Utrecht kwamen vooral de volgende vier profielen voor: Geïnformeerde Gezinsdrukte, Stadse Nomaden, Kritische Vernieuwers en Gevestigde Beïnvloeders.

De resultaten uit Overbetuwe en Utrecht

De resultaten uit beide gemeenten zie je in onderstaande infographic. Hieronder geven we per gemeente een korte toelichting.

 

Overbetuwe (Elst Zuid)

In Elst Zuid werden de speelplekken verbeterd. Dit hield in dat sommige speelplekken zouden verdwijnen, en anderen uitgebreid en/of veranderd zouden worden. Het project liep ongeveer zes maanden. Binnen dit project hebben we de 5 aspecten als volgt onderzocht:

Tone-of-voice

Er werden drie bewonersavonden georganiseerd. Hiervoor ontvingen inwoners via verschillende kanalen (waaronder een huis-aan-huis verspreide nieuwsbrief en een gesponsorde advertentie op Facebook) een uitnodiging. Daarnaast was er een online adviesgroep via Facebook. In de uitnodigingstekst werd gevarieerd in de mate van persoonlijke/zakelijke tone-of-voice. Alle profielen gaven de voorkeur aan aangesproken te worden met ‘u,’ door een gemeente die communiceert vanuit ‘wij.’

Kanaal

Vooral Honkvaste Buurtbewoners en Geïnformeerde Gezinsdrukte namen deel aan de online adviesgroep. Aangezien het onderwerp ‘speelplekken’ relevant is (beide profielen hebben vaak nog thuiswonende kinderen), bleken beide profielen ook bereid te participeren via de meer traditionele bewonersavond. Honkvaste Buurtbewoners attenderen elkaar en roepen elkaar op om te participeren via het online kanaal (eigen netwerk).

Vorm van de participatie

In de uitnodigingen voor de online adviesgroep op Facebook is ook gevarieerd met twee verschillende vormen van participatie: meedoen of meepraten. De vier betrokkenheidsprofielen leken niet te verschillen qua voorkeur voor één van beide participatievormen.

Motief

In een enquête is gevraagd naar de motieven om te participeren in het speelplekkenproject. Ook is gevraagd waarom inwoners participatie belangrijk vinden (open antwoord). De motieven voor participatie verschilden per profiel (zie infographic). Uit observaties bleek bovendien dat Honkvaste Buurtbewoners tijdens een bewonersavond vooral gezamenlijk optrekken, in sommige gevallen ook met een kritische houding tegenover de gemeente. De Geïnformeerde Gezinsdrukte nam doorgaans wat meer ‘van een afstand’ deel aan het gesprek, en wegen het eigen belang af tegen het algemene belang (tot een gezamenlijke oplossing komen).

Belemmeringen

In dezelfde enquête is gevraagd waarom inwoners niet zouden participeren. Vooral Gevestigde Beïnvloeders gaven aan dat zij niet participeerden in het speelplekkenproject vanwege een lage prioriteit. Voor zowel de Honkvaste Buurtbewoners als de Geïnformeerde Gezinsdrukte gold dit een stuk minder. Ook vanwege de relevantie van het onderwerp participeerden zij juist wel.

Utrecht (Wijk-West)

In Wijk-West in Utrecht hebben we een vignet-studie uitgevoerd om meer inzicht te krijgen in welke elementen in de communicatie inwoners met verschillende betrokkenheidsprofielen het meest aanspreekt. In een vignet-studie krijgen respondenten korte tekstjes voorgelegd ter beoordeling (Broekhuizen & Michels, 2017). Hier kregen inwoners vier varianten van een uitnodiging voor het fictieve project ‘Groen Doen’ voorgelegd. Dit project ging over het opstellen en uitvoeren van een plan om een verwaarloosd stuk groen in de wijk op te knappen. Inwoners werd gevraagd aan te geven welke tekst hen het meest en het minst aansprak en om uit te leggen waarom. De beoordeling van de vignetten werd gecombineerd met resultaten gebaseerd op een aantal enquêtevragen.

Tone-of-voice

Inwoners van de vier profielen geven aan bij voorkeur op een persoonlijke manier door de gemeente uitgenodigd te worden als het gaat om het opknappen van een groene plek in de buurt. Hierin verschillen de vier groepen inwoners niet.

Kanaal

In het geval van Groen Doen, het opknappen van een groene plek in de buurt, geven inwoners van de vier profielen aan liever door een bekende te worden uitgenodigd dan door de gemeente. Bijvoorbeeld een buurtbewoner of familielid.

Vorm van de participatie

In het geval van Groen Doen steken de vier groepen inwoners liever hun handen uit de mouwen, dan dat ze meedenken over een plan voor het aanpakken van een verwaarloosde plek in de wijk. Inwoners met het profiel Stadse Nomaden hebben relatief de meeste afkeer van plannen maken en vergaderen.

Motief

Gevestigde beïnvloeders gaven aan participatie aan te grijpen om hun eigen belangen naar voren te brengen. Verder zagen we dat inwoners zowel nieuwe mensen leren kennen als bestaande contacten verstevigen als motief noemden. Beide motieven werden door inwoners naar voren gebracht. Dit betekent dat het sommige inwoners in deze groepen motiveert om nieuwe mensen te leren kennen, terwijl het anderen meer aanspreekt om iets te doen met mensen die ze al kennen.

Belemmeringen

Inwoners met het profiel Geïnformeerde Gezinsdrukte en Gevestigde Beïnvloeders brachten naar voren dat gebrek aan tijd een reden is om niet te participeren.

Betrek burgers vanuit hun perspectief

‘Wie burgers wil betrekken moet denken vanuit hun perspectief’, zo concludeerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (pdf) in 2012. Communicatieprofessionals in gemeenten zijn hier anno 2019 volop mee bezig en zoeken hiervoor naar handvatten. Inzicht in inwoners door segmentatie is hierbij een eerste stap. Deelnemers aan onze afsluitende bijeenkomst gaven aan dat zij segmentatiemodellen goed kunnen gebruiken bij het ontwikkelen van een communicatiestrategie voor een concreet vraagstuk.

De twee voorbeelden laten zowel verschillen als overeenkomsten zien in voorkeuren van inwoners met verschillende betrokkenheidsprofielen. Sommige elementen in de communicatie- en participatiestrategie worden door alle in dit onderzoeksproject bestudeerde groepen inwoners als meest aansprekend ervaren. Een voorbeeld hiervan is de gebruikte tone-of-voice in de uitnodiging.

Een begin om ook de unusual suspects te betrekken

We zien bijvoorbeeld ook dat de motieven van inwoners met verschillende betrokkenheidsprofielen uiteen kunnen lopen. Met dit onderzoek hebben we een begin gemaakt met het opstellen van een op maat gemaakte communicatie- en participatiestrategie. En op basis van de betrokkenheidsprofielen óók de unusual suspects bereiken en te betrekken. Er is aanvullend onderzoek nodig in andere gemeenten en gericht op andere betrokkenheidsprofielen om meer kennis te ontwikkelen over dit onderwerp. Tot slot zijn mogelijk ook andere dan de 5 onderzochte aspecten relevant voor het ontwikkelen van een op maat gemaakte participatie- en communicatiestrategie.