Auteursrecht: beschermengel of melkkoe?

“Het auteursrecht is achterhaald!” was de quote die leidde tot een mooie dialoog over creatieve beroepen en de rol die het auteursrecht daarin speelt. Is het werkelijk achterhaald? En waarom is het zo belangrijk dat het auteursrecht er wel is? In dit artikel leggen wij uit wat het auteursrecht is, en wat je eraan hebt als zowel de maker als de ondernemer. We belichten hierbij het perspectief van een jurist en het perspectief van een maker en afnemer.

Wat houdt het auteursrecht in?

Het auteursrecht is grof gezegd het recht dat de maker van een creatief werk krijgt zodra dat werk ontstaat. Bijvoorbeeld wanneer er een tekst is geschreven of een foto is gemaakt. Het werk moet wel aan de “werktoets” voldoen om auteursrechtelijk beschermd te zijn. De werktoets houdt in dat een werk een eigen oorspronkelijk karakter moet hebben, én een persoonlijke stempel. Dit betekent dat de vorm van het werk niet ontleend mag zijn aan een ander werk, en dat er creatieve keuzes gemaakt moeten zijn. Auteursrechtelijke bescherming wordt dus snel verkregen.

Beschermengel of melkkoe?

Voor veel ondernemers is het auteursrecht onbekend terrein. Als een ondernemer iets creatiefs laat maken, dan kan het auteursrecht een blok aan het been zijn. Aan de andere kant, als een ondernemer zelf iets creatiefs maakt, dan kan het auteursrecht juist een middel om zijn intellectueel eigendom te beschermen.

Bij elke kwestie zijn er verschillende kanten van het verhaal. En voor elke kant zijn er sterke ethische, commerciële en/of juridische argumenten om je wel of niet te beroepen op het auteursrecht.

Het auteursrecht als beschermengel van de creatieve beroepen

De maker beslist wat er met een werk gebeurt. Dat wil zeggen dat hij de enige is die mag beslissen of het werk openbaar wordt gemaakt (“ter beschikking wordt gesteld aan het publiek”) of verveelvoudigd wordt. Verveelvoudigen is een ruim begrip in het auteursrecht. Het betekent niet alleen reproduceren, maar bijvoorbeeld ook bewerken of vertalen.

Maakt iemand het werk zonder toestemming openbaar, en/of verveelvoudigt iemand het werk zonder toestemming? Dan kan er sprake zijn van een auteursrechtinbreuk. Hierbij zegt Simone expliciet “kan”, want dat moet altijd per situatie beoordeeld worden. Daarnaast zijn er ook nog de wettelijke uitzonderingen van het auteursrecht. Dat betekent dat er in sommige gevallen waarbij een werk wordt openbaar gemaakt of verveelvoudigd zonder toestemming, er geen sprake is van een auteursrechtinbreuk. Denk aan het citaatrecht.

Wat kun je doen bij auteursrechtinbreuk?

Als er sprake is van een auteursrechtinbreuk, dan kan de maker verschillende dingen doen. Hij kan het ongeoorloofde gebruik laten staken, maar ook bijvoorbeeld een schadevergoeding vragen voor de tijd dat zijn werk ongeoorloofd is gebruikt.

Voorbeelden van duidelijke auteursrechtinbreuken:

• Je bent illustrator en hebt je portfolio op je website staan. Ineens zie je in een winkel je illustraties op kinderkleding staan.
• Je bent componist en hebt wat tracks in je Soundcloud staan en je komt er achter dat een groot parfummerk je track heeft gebruikt in een YouTubefilmpje.
• Je bent fotograaf en ziet dat je opdrachtgever je foto heeft gebruikt maar er zelf een filter over heeft gegooid, terwijl er ook nog eens duidelijk in je algemene voorwaarden staat dat het niet de bedoeling is dat je foto’s bewerkt worden.

Het auteursrecht bevordert ook de creativiteit

Het auteursrecht geeft de maker controle over zijn werk, omdat hij in beginsel de enige is die beslist wat er met zijn werk gebeurt. Er zijn echter nog meer redenen waarom het goed is dat het auteursrecht bestaat:

1. Het auteursrecht moedigt creativiteit en innovatie aan. Je mag namelijk niet iets (na)maken wat al auteursrechtelijk beschermd is, dus je moet iets anders/afwijkends gaan maken.
2. Door makers te beschermen tegen onrechtmatig gebruik, krijgen ze de financiële beloning die ze verdienen voor hun werk. Deze prikkel kan weer leiden tot meer creatieve uitingen.
3. Het auteursrecht beschermt de morele rechten van de maker, in het auteursrecht ook wel de “persoonlijkheidsrechten” genoemd. Denk aan het recht van de maker om zich te verzetten tegen gebrek aan naamsvermelding, en het recht om zich te verzetten tegen elke aantasting in zijn werk die schadelijk is voor zijn reputatie.
4. Het auteursrecht leidt tot bevordering van cultuur.
5. Het auteursrecht bevordert de vrijheid van meningsuiting. Creativiteit is voor deze vrijheid essentieel, omdat ideeën en standpunten tot uiting kunnen worden gebracht in creatieve werken, en daardoor kunnen andere mensen weer beslissingen nemen over kwesties of nieuwe perspectieven vormen.

Het auteursrecht als melkkoe

Helaas zijn er ook veel mensen die het auteursrecht gebruiken als een verdienmodel of zelfs als een verkapt wurgcontract. Er zijn twee soorten partijen die hierin opvallen.

Soort 1: de internetspeurneuzen

Dit is het soort partij dat dagelijks het internet af laten speuren, omdat er misschien iemand aan de andere kant van de wereld zonder jouw toestemming een foto heeft gebruikt. Dit zodat je diegene een “cease and desist” kunt sturen.

Het is zeker begrijpelijk dat je het niet fijn vindt als iemand anders jouw werk gebruikt. En ook super handig dat zo’n geautomatiseerd proces jou helpt het internet af te speuren en direct sommaties stuurt, maar het creëert alleen negativiteit tussen jou en degene die jouw werk zonder toestemming heeft gebruikt.

Deze situatie is echter wel gewoon toegestaan. Het kan immers om een auteursrechtinbreuk gaan.

Soort 2: de boa constrictors

De boa constrictor is een typische partij, die het auteursrecht gebruikt om de ondernemer als klant te behouden. Stel: je hebt als ondernemer een huisstijl en website laten ontwerpen door een marketingbureau. Twee jaar later ben je nog steeds tevreden en de zaken gaan goed. Maar er is een glazen plafond bereikt. De groei van jouw onderneming stagneert. Je wilt doorgroeien met jouw onderneming en besluit dat het tijd is voor een frisse wind. Ondanks dat je tevreden bent over het huidige bureau, is het een logische keuze om op zoek te gaan naar een ander bureau.

En daar komt de boa constrictor tevoorschijn. Ondanks dat jullie altijd een goede klant-leverancierverhouding hebben gehad, verandert dit als sneeuw voor de zon. Het marketingbureau beroept zich op zijn auteursrecht, wat betekent dat al het door hen gemaakte creatieve werk – inclusief logo en webdesign – niet zomaar meegenomen mag worden. Het blijkt namelijk dat hier bij de aanvang van de samenwerking geen afspraken over gemaakt zijn.

Gevolg: er moet onderhandeld gaan worden over hoe jij jouw logo en website – de herkenningspunten van jouw merk bij jouw klanten – kunt behouden. Vaak resulteert dit in een hoge afkoopsom, of juist de keuze van de ondernemer om toch maar bij het marketingbureau te blijven.

Vooral de boa constrictors zijn een blok aan het been voor de ondernemer.

De vraag is of je als maker wil behoren tot een van die groepen.  Het is leuk hoor, die extra inkomsten. Maar het levert je waarschijnlijk ook heel veel negativiteit op en het kan jouw reputatie als samenwerkende partij flink beschadigen.

Daarnaast ontneem je als maker op deze manier een kans om te groeien voor je opdrachtgever. Want het geld dat de ondernemer kwijt is aan het behoud van zijn logo of website, kan hij niet meer in zijn groeiplannen stoppen. Wie weet hoeveel jij als maker van deze groei had kunnen profiteren als je jezelf anders had opgesteld.

Waarom het auteursrecht een blok aan het been is voor ondernemers, en wat je kan doen om het te voorkomen

Door een gebrek aan kennis over het auteursrecht bij de opdrachtgever, ontstaan er al snel verschillende verwachtingen. Waar de creatieveling weet dat zijn of haar werk beschermd wordt door het auteursrecht, denkt de opdrachtgever het opgeleverde werk overal voor mogen te gebruiken. Er is immers toch voor betaald?

Deze gedachte is niet hoe de vork in de steel zit, want de opdrachtgever heeft alleen toestemming gekregen voor bepaald soort gebruik (als het goed is). Als vuistregel kun je bij een door het auteursrecht beschermd werk nemen: geen toestemming voor bepaald gebruik = auteursrechtinbreuk.

Hoe kun je nou in de toekomst een auteursrechtinbreuk voorkomen?

1. Bespreek alles van te voren goed en leg het vast. Dit kan in algemene voorwaarden, maar ook in een licentieovereenkomst. Welke optie beter is, hangt af van de omstandigheden. Stel in ieder geval bijvoorbeeld de volgende vragen en zorg dat dit zwart op wit staat:
   1. Wat precies mag ik gebruiken?
   2. Voor welke doeleinden mag ik het werk gebruiken? Zitten daar nog limitaties aan?
   3. Hoelang mag ik het gebruiken?
   4. Wat mag ik aan het werk aanpassen en wat niet?
   5. Moet ik bij het werk de naam vermelden van de opdrachtnemer?
   6. Moet ik een vergoeding betalen, en is die vergoeding dan eenmalig of terugkomend?
   7. Mag mijn moeder- of dochterbedrijf het werk gebruiken?
2. Houd je aan de gemaakte afspraken.
3. Wil je iets doen wat niet onder de afspraken valt? Bespreek het dan voordat je het ook werkelijk gaat doen. Krijg je geen toestemming, accepteer dit dan. En vergeet dan ook niet dat je een auteursrechtinbreuk maakt.

Het effect van auteursrechtenclaim op jouw merk

Vanuit een marktperspectief is een auteursrechtenclaim aan je broek krijgen, of juist het claimen van auteursrecht, meestal niet goed.

Kijk maar eens naar de zaak rondom Rumag uit 2020. Het bedrijf, dat zijn omzet veelal haalde uit merchandise met leuke quotes, bleek deze quotes veelal vertaald of (gedeeltelijk) overgenomen te hebben vanuit andere media. Of dit een schending van het auteursrecht was of niet, het merk kwam hierdoor negatief in het nieuws.

Het bedrijf kreeg door diverse auteursrechtenclaims een negatieve associatie. Vooral toen het opgepakt werd door de landelijke media. Zo was het ook onderwerp van gesprek bij Lubach. Arjen Lubach legt vanaf 1:40 op zijn eigen manier uit hoe Rumag zich “in het grijze gebied van het auteursrecht” begeeft en haalt het merk vervolgens (terecht of onterecht) door het slijk, wat ten koste ging van het goed beeld wat men had van Rumag.

Maar andersom kan het ook. Er zijn genoeg vormgevers die hun ruiten ingooien door heel rigide het door hun gemaakte werk te beschermen. Zo rigide dat er eigenlijk niks mogelijk is,  het de opdrachtgever afschrikt en de vormgever de associatie krijgt van een muggenzifter. Ofwel de boa constrictor.

In het geval van de auteursrechtenclaim van RUMAG, is het enige wat je kan doen: de wet respecteren. Maar in het geval van de claimende partij, zoals de vormgever uit het voorbeeld, kan je hier zeker wat aan veranderen. Het komt namelijk allemaal aan op samenwerken.

Alles draait om samenwerken

De wijze waarop je omgaat met het auteursrecht, maakt het verschil tussen het zijn van een leverancier of strategisch partner. Wil je de door jouw uitgewerkte opdrachten over de schutting gooien en met gierende banden weg rijden? Of ga je voor een langdurige en duurzame relatie met de opdrachtgever, ofwel: een relatie waar je op kunt bouwen, waarin je open en eerlijk kunt zijn en waarin je samen kunt groeien?

Vanuit het perspectief van Paul:

Ik snap heel goed dat men zijn of haar creatieve producten wil verkopen als assets op marktplaatsen zoals Shutterstock en Adobe Stock. Maar waar ik vooral problemen mee heb, is wanneer het betreffende creatieve werk in opdracht van iemand (vaak ondernemers) is gemaakt. Zelf heb ik als online brand designer helemaal geen zin, om continu mijn opdrachtgevers te moeten monitoren, om te kijken of ze ongeoorloofd gebruik maken van mijn ontwerpen.

Mijn focus ligt op het helpen van mijn klanten. Niet als leverancier, maar als partner. Dus ik help ze waar nodig. Is er iets anders nodig, dan kijken we samen wat we kunnen doen.  Dus willen ze het op een andere manier gebruiken, dan help ik ze de juiste kant op te sturen. Willen ze vertrekken, dan help ik ze daar ook mee.

Vertrekkende klanten krijgen direct alle bronbestanden en gecreëerde assets die ik in eerdere opdrachten voor ze heb gemaakt (en waarvoor ze me dus ook al betaald hebben). Ik heb maar 1 voorwaarde: ik wil weten waaróm ze weg gaan, zodat ik ervan kan leren. Zodat ik mijn processen en aanpak kan verbeteren. Zodat ik kan voorkomen dat andere opdrachtgevers niet om dezelfde reden vertrekken. Die kennis is mij veel meer waard dan die ene extra factuur mij oplevert.

Deze open houding zorgt voor een gunstig effect op het vertrouwen in mij en mijn merk. Ik ben namelijk niet bang dat een klant bij mij vertrekt en mijn klant hoeft niet bang te zijn voor allerlei addertjes onder het gras.

Vanuit het perspectief van Simone:

Als jurist sta ik hier wat meer zwart-wit in, omdat ik weet wat de gevolgen zijn als het recht niet gevolgd wordt. Maar in alle gevallen die ik tegenkom draait het om één ding: samenwerken in de vorm van het maken van de juiste afspraken. Het maken van goede afspraken en je daar aan houden vanuit beide kanten is essentieel, omdat dit vervelende gevolgen kan hebben als je dit niet doet.

Twijfel je over de afspraken die gemaakt worden, schakel dan altijd een jurist in. Daarnaast: het feit dat je een jurist inschakelt, betekent niet dat je de ander niet vertrouwt. Het voorkomt dat je tijdens de samenwerking tegenover elkaar komt te staan. Zie het maar zo: als je in het huwelijksbootje stapt, dan denk je ook na over de gevolgen voor als je gaat scheiden, ondanks dat je op dat moment nog op een roze wolk leeft.

Samenwerken doe je zó

Uiteindelijk komt het erop neer dat je goede afspraken maakt en die ook vastlegt, en dat je je focust op een goede samenwerking. En dat geldt voor beide kanten. En wanneer jullie dan alsnog uit elkaar gaan? Geef elkaar dan een hand in plaats van een factuur.