Eenzaamheid, dat los je niet alleen op [nieuw Europees onderzoek]

De COVID-pandemie zorgde er mede voor dat onderzoek naar eenzaamheid in Europa in een stroomversnelling kwam. Welke gevolgen heeft eenzaamheid op je lichamelijke en geestelijke gesteldheid? En welke invloed hebben social media en internet daarop? Nieuw Europees onderzoek levert inzichten én nieuwe vragen op.

Op 6 juni vond in Brussel een congres plaats over Eenzaamheid in Europa. Daar werden de resultaten getoond van een onderzoek van EC Joint Research Centre: “Loneliness in Europe”. De resultaten liegen er niet om, de gevolgen van eenzaamheid zijn groot. Niet alleen voor diegene die eenzaam is, maar ook voor de maatschappij.

Uit de allereerste EU-brede enquête over eenzaamheid (EU-LS 2022) blijkt dat gemiddeld 13% van de respondenten aangeeft zich de afgelopen 4 weken bijna altijd of bijna altijd eenzaam te voelen, terwijl 35% aangeeft zich in ieder geval een deel van de tijd eenzaam te voelen. Het onderzoek is uitgevoerd onder meer dan 25.000 respondenten uit alle Europese lidstaten in november en december 2022. Eenzaamheid kan leiden tot een slechtere lichamelijke en geestelijke gesteldheid en, zoals we verderop kunnen lezen, een substantiële kostenpost.

Waarom opeens die aandacht? Al in 2010 stelde Europarlementariër Judith Merkies vragen aan toenmalig Eurocommissaris Digitalisering Kroes over de impact van social media en internet op eenzaamheid. Sinds 2015 hield zij zich intensief bezig met dit onderwerp, omdat ze de groeiende impact zag van eenzaamheid. En in 2018/2019 heeft ze een eerste poging gedaan om een pilot-project binnen het Europees Parlement op gang te krijgen.

Daar komt in Brussel letterlijk veel politiek bij kijken. Als ik Judith mag geloven ook veel praten, onderhandelen en proberen te overtuigen van het nut. Als je dan medestanders hebt, dan ben je er nog niet want projecten worden beoordeeld (A/B/C/D) en alleen de beste (A) gaan meestal door. COVID was zowel een bedreiging maar ook een onverwachte hulp, omdat we toen opeens met lockdown, isolatie en ook eenzaamheid te maken kregen. Nu is het onderzoek gedaan en werden de resultaten gepresenteerd.

Maar wat is eenzaamheid?

Eenzaamheid is niet hetzelfde als alleen zijn. Hoewel eenzaamheid wordt geassocieerd met sociaal isolement, zijn de twee termen niet uitwisselbaar. Isolatie is een objectief meetbare objectieve toestand, bepaald door het aantal sociale contacten dat een persoon heeft, terwijl eenzaamheid een subjectieve ervaring is. Vaak ook in combinatie met je verwachting. Het verschil in wat je verwacht aan contacten, de kwaliteit van de contacten en wat je daadwerkelijk hebt, kan leiden tot eenzaamheid. Je kunt alleen zijn, maar niet eenzaam. Sterker nog, je kunt in een (slechte) relatie zitten en eenzaamheid ervaren.

Na de COVID-pandemie blijkt dat veel jongeren zich nog steeds eenzaam voelen.

Wie zijn eenzaam?

Eenzaamheid wordt vaak gekoppeld aan oudere mensen die vanwege hun leeftijd vrienden, kennissen en familie verliezen en eenzaam zitten weg te kwijnen in een aanleunwoning, verzorgingstehuis of gewoon thuis. Maar de realiteit is anders. Eenzaamheid komt voor bij allerlei leeftijdsgroepen. Ook en misschien wel juist bij jongeren!

Dat lijkt heel raar, want die jongeren staan midden in de samenleving, met veel vrienden en kennissen en ze feesten er op los. Hoe kunnen die dan eenzaam zijn?

In de COVID-pandemie is gebleken dat het met name jongeren er veel last van hadden en dat het een enorme impact had op hun leven, maar ook op hun geestelijke gezondheid. Maar ook na de pandemie blijkt dat veel jongeren zich nog steeds eenzaam voelen. Nederland doet het trouwens wel goed in dit opzicht samen, met Tsjechië, Oostenrijk en Kroatië. Maar het is relatief, want ook in ons land is eenzaamheid.

In Europa zijn we voorbij het punt dat eenzaamheid een probleem is van de ander en dat het makkelijk is om er iets aan te doen. Dan ga je toch gewoon naar buiten toe en dan ga je iets leuks doen met iemand?

Onderzoek

In het onderzoek is gevraagd of respondenten gevoelens van eenzaamheid hadden op 3 manieren. Een keer als directe vraag en tweemaal gebruikmakend van een eenzaamheidsschaal (een manier om te zien hoe eenzaam iemand is). De schalen die gebruikt zijn: De Jong-Gierveld (DJG) en Universiteit van Californie Los Angeles (UCLA). De scores wijken met deze drie meetmethoden niet erg veel van elkaar af, zie ook onderstaande grafiek. Wie meer wil lezen over het onderzoek kan deze PDF downloaden.

Alle rapporten zijn op de pagina van de EU over Eenzaamheid te vinden, zoals de

• Definitie
• Risicofactoren
• Prevalentie
• Publicaties
• Survey

Het is trouwens opvallend dat de zuidelijke landen meer eenzaamheid kennen dan de noordelijke landen. Want je zou denken is dat de prominente plaats die de familie heeft zou zorgen voor minder eenzaamheid, maar dat is toch niet zo.

Gebeurtenissen die impact hebben op eenzaamheid

Wat wel een rol speelt bij eenzaamheid zijn de life events, zoals scheiden, je baan verliezen, stoppen met je studie en zo voort. Al deze events hebben een impact en verhogen de kans op eenzaamheid. Alleen het met pensioen gaan lijkt maar een kleine impact te hebben op eenzaamheid. Mogelijk dat dit komt, omdat je dit ziet aankomen. Dat wil niet zeggen dat bijvoorbeeld een pensioenfonds een rol zou kunnen spelen bij de bestrijding van eenzaamheid. Dit zou onderdeel kunnen zijn van de bestrijding van eenzaamheid. Pensioenfondsen kunnen bijvoorbeeld een jaar voor de datum van pensionering communiceren over het naderende pensioen en de veranderingen voor de deelnemer.

Dubravka Šuica: beleid maken om eenzaamheid tegen te gaan

Tijdens het congres sprak Dubravka Šuica (Vice-President voor Democratie en Demografie van de Europese Commissie) als eerste. Het is altijd wel een goed teken als een eurocommissaris zich laat zien, omdat er blijkbaar belang aan wordt gehecht. Voor haar is het van belang om beleid te maken om eenzaamheid tegen te gaan. Voor alle generaties en landen. Het is ook van belang om naast het menselijk leiden ook te kijken naar de andere gevolgen zoals druk op de zorg, verminderd vertrouwen in politiek en instanties, etc.

Er is volgens haar nu veel aandacht in de media, nu is het tijd om er iets aan te gaan doen. Er is 2 jaar gewerkt aan de policies en het fundament om dit te meten door middel van deze studie. Maar er zijn ook al veel initiatieven om eenzaamheid te bestrijden. Maar ze vinden en gebruiken? Daar ligt een deel van het probleem.

Ook in andere landen zijn dit soort initiatieven gestart. In de Verenigde Staten is er een rapport verschenen genaamd “Our Epidemic of Loneliness and Isolation” geschreven door de US Surgeon General die er geen doekjes om windt, getuige deze quote:

There is an epidemic of loneliness in the United States and lacking connection can increase the risk for premature death to levels comparable to smoking 15 cigarettes a day.

Japan heeft zelfs een Minister van Eenzaamheid. Ogura Masanobu is Minister for Loneliness and Isolation en tijdens het congres sprak hij via een videoverbinding over de impact van eenzaamheid en isolatie en wat Japan er aan doet.

Evelyn Regner: is digitaal communiceren goed of slecht?

Evelyn Regner (MEP en Vice-President) vroeg zich af of digitaal communiceren nou goed of slecht is vergeleken met face-to-face. Het is een complex onderwerp, maar ze nadrukt nog maar dat eenzaamheid en alleen zijn twee verschillende dingen kunnen zijn. Je kunt alleen zijn, maar niet eenzaam. We moeten volgens Regner ook weg van alleen maar kijken naar bnp/bbp en meer kijken naar het meten van welzijn/happiness.

De vraag is wel: moet je dit op Europees niveau aanpakken? Kunnen landen dat niet zelf doen? Nu het een zaak van volksgezondheid is, lijkt een Europese aanpak die onder andere in kaart brengt waar eenzaamheid voorkomt en welke interventies er zijn die waarde toe te voegen. Je kunt namelijk van elkaars ervaringen leren. Je kunt niet zomaar een interventie oppakken en in een ander land implementeren, maar door deze te verzamelen heb je een bron met mogelijke toe te passen interventies. Er kan ook geld ter beschikking worden gesteld door de EU ter bestrijding van eenzaamheid.

Katarina Knežević: omgeving heeft impact op eenzaamheid

Katarina Knežević is Directeur Social Rights and Inclusion bij DG EMPL en spreekt over eenzaamheid. Iedereen kan eenzaam zijn of eenzaam worden. Het wel iets wat zich opbouwt, eenzaam op de middelbare school zou tot uitval kunnen leiden op vervolgonderwijs. Daarnaast speelt ook discriminatie een rol, bijvoorbeeld van werklozen die geen plaats in de maatschappij hebben.

Er zijn landen waar het stigma van eenzaamheid groter is dan bij andere EU-landen en er dus ook meer last van is. Het gaat daarbij om de individualistische landen (zoals Nederland) tegen over de meer collectieve landen (ook wordt wel indulgent vs restraint genoemd). In het algemeen zijn mannen, jongeren en meer welgestelden geneigd om eerder te stigmatiseren. Stigmatisering leidt ook tot een andere kijk en waardering op het gebied van eenzaamheidsinterventies. Zij vinden dan ook minder dat actoren als familie, overheid en scholen moeten interveniëren op het gebied van eenzaamheid.

Volgens Knežević is eenzaamheid is geen pandemie, omdat het niet bekend is of het omhoog of omlaag gaat. In de VS wordt het wel een epidemie genoemd. Maar het is ook een moeilijk onderwerp. Vroeger was zeker niet alles beter. Je doet weinig aan de grondstromingen die eenzaamheid veroorzaken zoals discriminatie, uitsluiting en economische verschillen. Het is een kluwen van verbonden en gerelateerde oorzaken en gevolgen. Sommige zaken zijn makkelijk op te lossen andere moeilijker.

De bebouwde omgeving heeft vreemd genoeg een impact op eenzaamheid. Zijn er plekken om elkaar te ontmoeten en gaan mensen daar naar toe? Voor mensen met geld is het eenvoudiger om dingen te doen om eenzaamheid te verminderen. Heb je geen of weinig geld, dan wordt het moeilijker en zijn bankjes in een park een goedkope oplossing in plaats van naar een restaurant of café. De mobiliteit in Europa zorgt er daarnaast voor dat mensen voor werk reizen en minder voor anderen kunnen zorgen. Dat geldt ook voor regio’s als Zeeland waar jongeren wegtrekken op zoek naar werk of om een studie te volgen.

Je merkt het ook op kantoor. Je bent er vaker niet dan wel, dus spreek je ook minder mensen. Voor mensen die het netwerk hebben omdat ze al lang werkzaam zijn is dat minder een punt dan voor een junior die minder kan interacteren en ook minder snel een netwerk opbouwt en geholpen kan worden. Alleen telewerken geeft ook een kans op meer eenzaamheid. COVID was niet langdurig de kracht die ons verbindt, sterker nog: het spleet ook groepen mensen.

En toch is er nog hoop. Want zelfs al met een knikje of een glimlach maak je al contact, ook met mensen die je niet kent.

Social media: oorzaak van eenzaamheid of niet?

Met social media worden social network sites en instant messaging tools bedoeld. Veel sociaal gebruik is minder face-to-face, dus is er een kans op eenzaamheid en is er de fear of missing out. Aan de andere kant heb je meer contacten met social media dan in het echte leven.

Jongeren tussen de 16 en 30 zitten meer dan 2 uur op social media. Maar het verschil ligt in wát ze doen. Actief is delen, passief is het monitoren van andere mensen. De vraag is: bestaat er een causale relatie tussen socialmedia-gebruik en eenzaamheid? Of is deze meer een correlatie? Het een is oorzaak-gevolg, de ander is meer iets wat beide voorkomt bij een meting. De commissie is vrij stellig in een van de documenten, maar stuurt toch meer op correlatie dan op causaliteit. Waar het met name om gaat is de vorm van socialmedia-gebruik en de duur. Alle onderzoekers zijn het eens dat er een correlatie is, maar er is meer onderzoek nodig.

Er leven nog veel vragen bij de onderzoekers, dat is duidelijk. Leiden social media tot eenzaamheid? Is passief gebruik slechter dan actief gebruik?

En ook: zouden netwerken als Facebook actief het gebruik moeten monitoren van de gebruikers? En bij langdurig gebruik, bijvoorbeeld de 2 uur die genoemd wordt, de verbinding moeten verbreken?

Interventies

Er is nu een site waar je een overzicht vindt van Interventies op het gebied van eenzaamheid. Van de respondenten gaf 43% aan dat ze bekend waren met interventies, maar de bandbreedte liep van 74% in Litouwen tot 19% in Bulgarije.

Je kunt bijvoorbeeld zoeken op interventies in Nederland gericht op jongeren en dan inzoomen op bijvoorbeeld Join us (zij spraken ook tijdens het event).

De toekomst: aan de slag

Met dit onderzoek naar eenzaamheid heeft de EU een stap gezet om dit aan te pakken. Vanuit menselijk perspectief, maar ook vanuit de kosten en de druk op de zorg. Eenzaamheid heeft een impact op de gezondheid die te vergelijken is met het roken van 15 sigaretten per dag. Landen doen individueel zaken zoals Ierland, maar op alle niveaus (van burger tot gemeente, van school tot werkgever) kunnen we zinnige interventies introduceren. Of kijken of ze zinnig zijn en of dit helpt. Het is niet een kwestie van een groep die er last van heeft, alle leeftijden en alle sociale klassen hebben er meer te maken. In heel Europa en ik durf wel te zeggen overal ter wereld. In de stad en op het platteland. De een niet meer of minder dan de ander.

De impact van COVID heeft ook op het gebied van isolatie en eenzaamheid een enorme impact gehad. Aan de andere kant is COVID dan ook wel de katalysator die eenzaamheid merkbaar heeft gemaakt.

In Spanje kost eenzaamheid zo’n 14 miljard euro per jaar.

Eenzaamheid los je samen op

Maar de oplossing is niet zo gemakkelijk. Er spelen vele factoren die ook met elkaar te maken hebben. Huisvesting, werkeloosheid, opleidingsniveau, gezondheid, inkomensverschillen… Allemaal factoren. Eenzaamheid heeft een enorme impact op de mens maar ook op de samenleving, zodat het nu wordt gezien als public health issue.

Spanje heeft een studie uitgevoerd om de kosten van eenzaamheid in Spanje te meten. Het onderzoek meet de zorgkosten, zowel in relatie tot het zorggebruik, dienstverlening en over het gebruik van medicijnen. Het meet ook de economische kosten in termen van productiviteitsverliezen en welzijnsverliezen als gevolg van eenzaamheid, gerelateerd aan voortijdig overlijden en verlies van kwaliteit van leven. Ze komen op totale kosten van 14 miljard euro per jaar, wat ongeveer 1,17% van het Spaanse bruto binnenlands product (bbp) in 2021 was. Spanje heeft een hoger bbp dan Nederland en je kunt niet snel een rekensom maken, maar het is te verwachten dat we ook voor Nederland miljarden kwijt zijn aan eenzaamheid.

Of je het nu bekijkt vanuit de mens of ook kijkt naar de kosten. Eenzaamheid is een probleem wat we alleen maar met elkaar kunnen oplossen. Samen heb je minder kans op eenzaamheid.