Filter
ChatGPT Kijktips: 10 documentaires over social, online media & tech
Het is december…denk donkere dagen, warme sloffen, hete kop thee of wijntje, kerstkrans en tevreden snorrende streamingdiensten. Dan kun je er voor kiezen voor de vijfde keer The Lord of the Rings, Mary Poppins of The Holiday kijken. Maar als je interesse hebt in de impact van (online) media en tech op onze wereld (and don’t we all?), dan houden deze 10 documentaires (en 1 bonustip) uit 2022 je tijdens de feestdagen vast ook aan het scherm gekluisterd.
1. 3Doc: Sociaal Tribunaal (2022)
Speelduur: 36 min
Te bekijken via: NPO3
We trappen af met het Sociaal Tribunaal. Hierin onderzoekt journalist Doortje Smithuijsen hoe social media steeds meer veranderen in openbare rechtszalen, waarin iedereen elkaar kan aanklagen en veroordelen. Eerder maakte zij al Volg je me nog (2021), over de houdbaarheid van succes op Instagram en Mijn dochter de vlogger (2019). In deze documentaire komen verschillende, bekende en onbekende, mensen aan het woord die in aanraking zijn gekomen met wat de maker aanduidt als ‘online cancelcultuur’: Sander Schimmelpenninck, Marisa de Cuba (anti-racisme activist) en Laura van Ree (model & yogadocent). Hoe schadelijk is dit sociaal tribunaal en wat levert het ons op?
2. The Tinder Swindler
Duur: 1 uur 54min
Te bekijken via: Netflix
Het ongelooflijke verhaal van de Tinder Swindler doet denken aan een figuur als de meester-oplichter in Catch me if you can, alleen dan de online dating versie. Drie vrouwen komen aan het woord over hun ervaring met de Tinder Swindler, een meester-oplichter die zich voordoet als Israëlische biljonair. Hij is lief en grappig, superknap, emotioneel beschikbaar en rijk. Zo eentje waarvan je zou kunnen denken, too good to be true. Toch lukt het hem om zijn dates op zo’n geraffineerde manier grote bedragen geld afhandig te maken dat je mond ervan openvalt. Dat de werkelijkheid soms bizarder kan zijn dan fictie wisten we al. De Tinder Swindler bevestigt dat in alle opzichten.
(Voor de liefhebbers, Dr. Phil wijdde er ook nog een smeuiïge nabeschouwing aan)
3. Navalny
Speelduur: 1 uur 33 min
Te bekijken via: NPO Plus
Een andere documentaire waarvan je met je oren gaat klapperen is Navalny. In deze razendspannende docu volgen we Aleksej Navalny, de Russische oppositieleider die kritisch is op Poetin, in zijn poging te achterhalen wie hem in 2020 heeft proberen te vergiftigen. Dat doet Navalny samen met Bellingcat-journalist Christo Grozev. Geen spoilers, maar het onderzoek leidt in ieder geval tot een bizarre belscène. Daarnaast toont Navalny een portret van een heldhaftig oppositieleider die met gevaar voor eigen leven blijft strijden voor hervormingen zijn land. En een mediastrateeg die weet hoe je moderne communicatie- en PR-middelen slim in kunt inzetten.
4. Fake Famous
Speelduur: 1 uur 33 min
Te bekijken via: HBO Max
Beroemd zijn zonder opvallende talenten of vaardigheden. Het kan sinds de influencer bestaat, het kind van de socialmediaplatforms. Voor de documentaire Fake Famous bedacht journalist en socialmedia-expert Nick Bilton een sociaal experiment; van drie onbekende jonge Instagrammers uit Los Angeles wereldberoemde influencers maken. De documentaire biedt een fascinerend kijkje in de maakbaarheid van de Instagram-roem en de schimmige wereld die erachter schuilt: van botfarms om je volgersaantallen mee op te krikken tot het huren van een kartonnen uitsnede van een ‘privéjet’ in een garageloods voor een ‘glamoureuze’ fotoshoot (“we zitten elke week volgeboekt”, zegt de eigenaar). Al is het boeken van een nep jet niet eens nodig. Een wc-bril blijkt op Instagram niet te onderscheiden van het frame van een vliegtuigraampje waarmee je, als je het goed kadert, indruk kunt maken op je volgers.
Je weet het als kijker ergens allemaal wel, en toch is het confronterend. Het spiegelt (jonge) mensen een nepwereld voor die eigenlijk tegen hen zegt: ‘jij hebt dit niet, dus je bent een loser’, concluderen de makers. De documentaire eindigt vrij abrupt als corona de wereld overvalt en de zeepbel van het influencerleven doorprikt. Heel even dan.
5. Welmoed en de sexfakes
Duur: 4 afleveringen van ong. 22 min
Te bekijken via: NPO3
De zwarte kant van technologische vooruitgang kent vele gezichten. Jezelf terugzien in een pornofilm die je nooit hebt gemaakt, is er zeker eentje van. Het overkwam presentator en journalist Welmoed Sijtsma. Haar identiteit werd gestolen voor een deepfake seksvideo. Als journalist nam zij het heft in eigen hand en maakte ze er een korte 4-delige documentaire over. Collega Lotte tipte m. In deze documentaire probeert Sijtsma te achterhalen waar haar gevoel van ongemak precies op berust, wie er achter deze deepfake-porno zit en wat de beweegredenen van de maker zijn. De dader is inmiddels aangehouden.
Christiaan Tribert in New York. Foto: Remco_Bikkers (c)
6. VPRO’s Tegenlicht: Trust me I’m a Journalist
Duur: 51.23 min
Te bekijken via: NPO Start
In deze boeiende documentaire (tip van Frank!) volgen we de jonge onderzoeksjournalist Christiaan Triebert, ooit begonnen bij onderzoekscollectief Bellingcat en inmiddels werkzaam voor The New York Times. Hij vertelt over Open Source Intelligence (OSINT), een relatief nieuwe journalistieke onderzoeksmethode waarbinnen wordt gewerkt met openbaar beschikbare (data)bronnen, zoals beelden van Google Streetview. Dit biedt de (onderzoeks)journalistiek ongekende mogelijkheden voor het achterhalen van feiten. Het Visual Investigations Team van The New York Times, waar Triebert onderdeel van uitmaakt, sleepte er in ieder geval al twee prestigieuze Pulitzer-prijzen in de wacht.
In de documentaire vertelt Triebert hoe hij met het team onder meer via satelliet- en videobeelden en berekeningen van de kogelsnelheden kon achterhalen dat de dood van Al-Jazeera journaliste Shireen Abu Akleh het gevolg was van Israëlisch vuur. Bijkomend doel van het team is om transparant te zijn over hun methodes, te laten zien hoe de feiten worden vergaard. Slim in een tijd dat het vertrouwen in de traditionele media flink is afgenomen.
Leuke extra: de VPRO stelde een starterskit voor beginnende burgerdetectives samen, die vind je hier.
7. Trust no One: The Hunt for the Crypto King
Duur: 1 uur 30 min
Te bekijken via: Netflix
The Hunt for the Crypto King opent als een spannende detective. We maken kennis met Gerry Cotten, wizzkid, ondernemer en oprichter van Quadriga, een crypto-exchange bedrijf dat al vroeg weet in te springen op de nieuwe blockchain-technologie en dit weet te verzilveren in de jaren dat bitcoin floreert. Tot de bitcoin-crash en de plotselinge dood van Cotten tijdens een reis in India in 2018 een einde maakt aan de droom. Tienduizenden crypto-investeerders blijken afgesloten van hun accounts. Zij lijken naar hun geld te kunnen fluiten, in totaal rond de 190 miljoen dollar aan cryptovaluta.
De plotselinge dood van Cotten, het feit dat alleen hij toegang blijkt te hebben tot de accounts en de miljoenen die nog vastzitten in onbereikbare wallets, blijken voer voor allerlei theorieën die zich online razendsnel verspreiden. Is Cotten wel echt overleden? Welke rol speelde zijn vriendin en erfgenaam en louche zakenpartner bij zijn dood en, waar is het geld nu? Uiteindelijk blijkt het volgen van het geld de sleutel. En terwijl het verhaal zich ontvouwt, blijkt The Hunt for the Crypto King net zo goed een verhaal over het ontstaan van conspiracy-theorieën als een onderzoek naar de waarheid over Qualdriga en Gerry Cotten.
8. Reference Man
Duur: 4 afleveringen van ong. 40 min
Te bekijken via: NPO Start
Ontmoet reference man: hij is man, 1.75 meter, ongeveer 80 kilo en wit. Een vrij doorsnee man dus, zou je denken. Toch is hij bovengemiddeld belangrijk, want reference man is de persoon op basis waarvan de wereld wordt vormgegeven. En deze standaard heeft veel consequenties, laat maker Sophie Frankenmolen in deze gelijknamige documentaire zien. Wist je bijvoorbeeld dat vrouwen veel meer kans hebben op letsel bij een auto-ongeluk omdat de crash test dummies allemaal plastic reference-mannetjes zijn?
Ben je wel man, maar niet wit? Dan heb je ook pech. Boeken over huidziektes bevatten bijvoorbeeld enkel foto’s van witte huiden. Artsen stellen hierdoor vaak later of helemaal geen diagnose bij mensen met een donkere huid. De laatste tijd is er ook veel aandacht geweest voor de bias die door reference man ontstaat in AI, zoals bij gezichtsherkenningssoftware die mensen van kleur niet herkent of racistische algoritmes. Maar het overzien de daadwerkelijke impact staat pas in de kinderschoenen. Reference Man doet een voorzet in 4 afleveringen over de invloed van de reference man op ons dagelijks leven, technologie, werk en ons lichaam.
Foto: Ilija-Bozovic (c)
9. VPRO’s Tegenlicht: Welkom in het Symbioceen
Duur: 49 min
Te Bekijken via: NPO Plus
Van alle documentaires is deze het meest filosofisch van aard. We maken kennis met de denkbeelden van de Australische milieufilosoof Glenn Albrecht die pleit voor een nieuwe balans tussen de mens, de natuur en technologie. Volgens Albrecht is het Antropoceen, het tijdperk waarin de mens de natuur domineert en exploiteert, niet meer houdbaar. Het put onze aarde uit en veroorzaakt een gigantisch klimaatprobleem. Hoogste tijd voor het Symbioceen, waarin de mens, de natuur en technologie in balans samenleven en profiteren van elkaars bestaan. Hoe ziet dit eruit en hoe kunnen we daar komen?
Naast Albrecht komen kunstenaars aan het woord die Albrechts ideeën onderzoeken, bijvoorbeeld door het ontwikkelen van biologisch afbreekbare (bouw)materialen. Ook producten gemaakt door zijderupsen, van mycelium of kombucha bieden een frisse kijk (en hoop) op een symbiotische toekomst.
10. Elon Musk – Return to Space
Duur: 2 uur 8 min
Te bekijken via: Netflix
Er zijn al heel wat documentaires gemaakt over een van de moeilijkst te negeren mannen van 2022, Elon Musk. De documentaire Return to Space zoomt in op dat andere bedrijf van Musk, SpaceX, en hoe er daar de afgelopen decennia hard aan is gewerkt om Amerikaanse astronauten de ruimte in te sturen. In mei 2020 lukt dat. Een bemande Dragon maakt met astronauten Doug Hurley en Robert Behnken een succesvolle vlucht naar ruimtestation ISS . SpaceX schreef er geschiedenis mee en hoewel critici erop wijzen dat ook samenwerkingspartner NASA hier de nodige credits voor verdient, blijft het in de documentaire vooral een groot SpaceX-feestje. En uiteraard komt ook Elon Musk uit de verf als de charismatische ondernemer die hij graag is en blijkt hij, jawel, zelfs emoties te hebben.
Kijk je naar Return to Space als een goed gemaakte bedrijfsfilm voor de commerciële ruimtevaart, dan bevat het genoeg ingrediënten voor de liefhebber: de spanning van de go of no go op de launches, de ruimtevaarttechniek en het dagelijks leven van de astronauten op het ruimtestation ISS.
Bonustip: Rampvlucht
Duur: 5 afleveringen van ong. 1 uur
Te bekijken op: NPO Start
Ok ok, geen documentaire, maar een gedramatiseerde reconstructie van een van de dodelijkste gebeurtenissen uit de geschiedenis van de Nederlandse luchtvaart: de Bijlmerramp (1992). Met het jarenlange onderzoek van journalisten en bewoners naar de ramp als rode draad in het verhaal, is Rampvlucht misschien wel de meest ontluisterende en spannende Nederlandse dramaserie van de afgelopen jaren. Het is knap hoe de makers de ramp, de vele betrokken partijen en de lange nasleep hebben weten te vervlechten tot een serie die bloedstollend is, hartverscheurend en je soms tot razernij drijft. Want met de toeslagenaffaire nog vers in het geheugen kun je niet anders dan met afschuw toezien hoe ook hier politieke en diplomatieke belangen veelal leidend blijken te zijn bij overheidsbeslissingen.
‘Hoe anders was het verlopen als het vliegtuig in de Grachtengordel was neergestort?’, vraagt een personage zich af in de serie. Een retorische vraag. We lijken weinig te leren van het verleden. Alleen al daarom een kijktip. Voor als je destijds te jong was om de Bijlmerramp, en vooral de nasleep, echt te hebben meegekregen. En ook als je dat wel hebt.
Welke documentaires behoren tot jouw favorieten van 2022? En welke must see ben ik vergeten? Laat het weten in de reacties, of vul de lijst aan met jouw tip 🙂
Bekijk ook onze lijst met boekentips met vakliteratuur voor op je verlanglijst.
*De documentaires staan in willekeurige volgorde
Over de auteur
