TikTok onder vuur: wat moet je er nog mee als bedrijf of (overheids)organisatie?

Kamervragen, de ChristenUnie en Alexander Klöpping die pleiten voor een verbod, en een stroom aan alarmerende berichten in de media. TikTok heeft de afgelopen weken veel stof doen opwaaien. De aanleiding hiervoor is het op 2 november door TikTok afgekondigde nieuwe privacybeleid voor de EU. Zit jij met je bedrijf of organisatie op TikTok? Of was je net van plan een account aan te maken? Neem dan de volgende overwegingen mee.

De reden dat het nieuwe privacybeleid van TikTok zoveel stof doet opwaaien, is dat er expliciet in staat dat TikTok-medewerkers uit China data van Europese gebruikers kunnen inzien. Dus ook die van gebruikers uit Nederland en België. Dat is nieuw en het zet de maatschappelijke discussie rondom het platform op scherp. Dat is enerzijds goed, want een nationaal debat over social media en privacy heeft (veels te) lang op zich laten wachten.

Dat vindt ook Lotje Beek van Bits of Freedom, de stichting die al jaren strijdt voor internetvrijheid en rechten. Al is de organisatie zeker niet voor een verbod op TikTok.

Dit is niet de manier waarop de discussie zou moeten worden gevoerd. Als je TikTok nu verbiedt gaat iedereen overstappen, naar YouTube Shorts of Instagram Reels. Dat resulteert alleen maar in een speler minder, en dus minder pluriformiteit in platforms. Juist dat laatste vinden wij belangrijk.

Bang voor China

Tegelijkertijd klinkt daarom ook de vraag of het helemaal terecht is dat alle pijlen nu op TikTok zijn gericht terwijl ook Facebook, Instagram en YouTube het met de privacyregels al jaren niet zo nauw nemen. Zijn we zoveel banger voor China dan voor wat Big Tech, of de VS met onze gegevens kan doen? “Daar lijkt het soms wel op”, bevestigt Lotje Beek. “Die angst wordt heel erg gevoed. Maar of het nu China is of Elon Musk, dat er überhaupt zoveel invloed bij een partij zit, is wat ons betreft geen goede zaak.”

Maar dát die angst bestaat, is niet onbegrijpelijk. Want TikTok – dat eind dit jaar de 1.8 miljard gebruikers gaat aantikken – gaat op sommige gebieden verder dan andere platforms. Wat zijn ook alweer de grootste zorgen?

1. Data & privacy en toegang

Mijn collega Sanne Bekkema schreef in 2020 al dit artikel over hoe TikTok de AVG aan de laars lapt en over de verdenkingen van spionagepraktijken en censuur. Het nieuwe privacybeleid van TikTok gooit daar nog een schepje bovenop. De soorten data die TikTok-medewerkers straks van Europese gebruikers kunnen inzien, geeft onder meer inzicht in de werking van het algoritme en detectie van geautomatiseerde accounts.

De medewerkers waar het om gaat, bevinden zich Brazilië, Canada, Israël, Japan, Maleisië, de Filippijnen, Singapore, Zuid-Korea, de Verenigde Staten, maar dus ook in China. Het probleem is dat deze landen niet allemaal op de ‘veilige lijst’ staan van de Europese Commissie. Dit betekent dat niet is vastgesteld dat de databescherming er op orde is en of, bijvoorbeeld, de lokale overheden niet mee kunnen kijken.

China ligt daarbij het meest onder het vergrootglas. Mede gevoed door berichten die al jaren rondgaan over de vermeende banden van Chinese TikTok-medewerkers met de Chinese overheid en een Master Admin in Peking met toegang tot alle data.

Chinese toezichthouder

De zorgen over de invloed van China hangen ook samen met een andere ontwikkeling. De Chinese overheid gaat niet over TikTok, maar verplicht in China gevestigde bedrijven sinds dit jaar wel om hun algoritmes en de inzet daarvan met de Chinese internettoezichthouder te delen. Dat geldt ook voor Bytedance (het moederbedrijf van TikTok). Naar eigen zeggen doet de overheid dit om misbruik van gebruikersgegevens tegen te gaan.

Het verschil met de VS, en dus de Big Tech-bedrijven die daar zijn gevestigd, is dat dit soort data daar voor de wet vooralsnog onder bedrijfsgeheim vallen en de overheid er dus geen inzage in heeft. Het feit dat China hier wel toe bevoegd is, en er dus invloed op kán uitoefenen, is een extra rode vlag.

‘Dingetjes’ op privacygebied

En zo zijn er – op z’n zachtst gezegd – nog wat dingetjes, op privacygebied en daarbuiten. Afgelopen zomer ontdekte ex-Google engineer en zelfstandig software-onderzoeker Felix Krause dat TikTok code injecteert als je hun in-app browser gebruikt (dus niet bijvoorbeeld Chrome of Safari). Gegevens die via het toetsenbord worden ingevoerd, kunnen hiermee technisch gezien worden geregistreerd. Denk aan wachtwoorden, privéberichten, alles. Dit geldt ook voor Instagram en Facebook trouwens, alleen de data komt bij die platforms dus niet in China terecht, maar op Amerikaans en Europees grondgebied, op de servers van Big Tech.

Socialmedia-expert Elja Daae zet in dit artikel nog een aantal punten helder op een rij. Een greep: TikTok verzamelt meer data dan andere apps. Vooral voor Android-gebruikers is hun device in dit opzicht zo lek als een mandje. TikTok heeft bovendien nog geen duidelijkheid kunnen geven over waar het de servers heeft staan (gevreesd wordt in China, al zegt TikTok zelf, Singapore). De manier waarop het algoritme in staat is invloed uit te oefenen en gebruikers te beïnvloeden komt daar nog bovenop. Hoe zat dat ook alweer?

2. Invloed en beïnvloeding

Het algoritme van TikTok is goed en gevaarlijk. Het leert op basis van je kijktijd en, soms onbewuste, interacties razendsnel wat het jou kan voorschotelen. Dat maakt de app heel verslavend. Maar welke parameters TikTok precies gebruikt om jou die content te serveren, daarover is geen transparantie. De video’s zijn ook nog eens kort, dus leert het algoritme rap en kun je volgens sommige onderzoeken binnen 40 minuten in een rabbit hole worden gezogen.

Er is nog weinig onderzoek gedaan naar hoeveel impact de eindeloze stroom aan video’s precies op het brein (van jongeren) heeft. Wel is bekend dat de stroom per persoon kan worden gemanipuleerd. Zo kwam al boven water dat het algoritme bepaalde groepen uitsluit door hen minder prioriteit te geven.

Ook wordt er een risico gezien in de manier waarop het algoritme bepaalde emoties versterkt. Ok, 1 video waarin het gaat over eetproblemen, depressie of tics, heeft misschien nog niet zoveel effect. Maar welke invloed heeft het op je mentale gezondheid als je, zoals de gemiddelde tiener, uren per dag aan het TikTok-infuus hangt? Of je als ‘health influencers‘ volgt die je aanmoedigen op basis van de verhalen die zij delen jezelf ook te diagnostiseren? Dat is zorgelijk. Zeker nu uit onderzoeken blijkt dat voor jongeren social media, en met name TikTok de voornaamste informatiebron is (Pew Research). En dan hebben we het nog iet eens gehad over de grappige bedoelde #challenges die soms enorm uit de hand lopen.

Ampliganda en culturele invloed

In de podcast Undivided Attention van The Center of Humane Technology, signaleren de makers op lange termijn nog een nieuw gevaar. Volgens hen kan het huidige algoritme uiteindelijk ook leiden tot een veel bredere culturele waardenshift, geinitieerd door China. Wat bedoelen ze daarmee?

Stel dat de Chinese overheid bepaalt dat het op TikTok, als een van de grootste platforms waarop het invloed kan uitoefenen, voorrang wil geven aan een selectie video’s die de waarden en het perspectief van de Volksrepubliek China goed weerspiegelen. Denk bijvoorbeeld aan video’s waarin wordt verkondigd dat Taiwan historisch toch echt bij China hoort. En stel dat deze video’s met deze boodschap afkomstig zijn van bronnen die jij als gebruiker vertrouwt, omdat degene die het verkondigt op jou lijkt of al eerder nieuws deelde dat je interessant vond. Dan kan het, in het geval dat TikTok je voornaamste nieuwsbron is en je alleen maar berichten te zien krijgt die deze boodschap herhalen, best dat je hier uiteindelijk in meegaat.

Voor de goede orde, het gaat hier dus niet over het bewust verspreiden van desinformatie of misinformatie door de overheid, maar over voorrang geven aan een selectie content met een specifiek (cultureel of politiek) perspectief zonder dat gebruikers zich daar bewust van zijn: ampliganda (een samentrekking van amplify = versterken, en propaganda), de vorming van perceptie door selectieve versterking van een specifieke mening. Een fenomeen dat overigens ook kan onstaan doordat gebruikers zelf bepaalde boodschappen intensief delen, al dan niet op verzoek.

Complottheorie or reëele dreiging?

Klinkt vergaand en complottheorie-achtig? Ja. Een beeld dat ook treffend wordt geschetst door TikTok als een Trojaans paard voor te stellen. Al is dit keer het gevaar vermomd als een oneindige stroom grappige videootjes. Maar dat invloed technisch (en zoals we net hebben gezien in China dus ook wettelijk) mogelijk is, geeft op z’n minst voer tot nadenken. Tijd dus om naast de bescherming van onze data en persoonlijke gegevens ook onze psychologische veiligheid serieus te gaan nemen. Dat concluderen de podcastmakers in ieder geval.

Eigen kind eerst

Dat de Chinese overheid de (psychologische) kracht van het TikTok-algoritme zelf heel goed doorheeft, blijkt onder meer uit de regels die in eigen land voor de app gelden. In China zelf levert het algoritme op de Chinese variant alleen ‘educatieve’ content aan. Ook gaat de app om tien uur ‘s avonds op zwart en mag je er maar 40 minuten op als je onder de veertien bent.

Blijkbaar wil het land de eigen jeugd afschermen van mogelijk verkeerde invloeden van de stroom door het algoritme gestuurde video’s. Ook India heeft al conclusies getrokken. Daar is de app sinds 2020 verboden.

Damage control?

Ondertussen doet TikTok er alles aan om alle geruchten over spionage en dataschendingen de kop in te drukken. Net als de aantijgingen over het verspreiden van desinformatie of andere vormen van manipulatie. Vlak voor de senaatsverkiezingen die onlangs in de VS plaatsvonden, kwam het platform bijvoorbeeld met een Election Integrity statement. Onderdeel daarvan was onder andere een Elections Center waar gebruikers informatie uit als betrouwbaar aangemerkte bronnen konden krijgen.

In Nederland organiseerde TikTok afgelopen september een middag over online veiligheid voor kinderen op de app. Collega Tineke Pauw schreef er nog over in de Kijkt verder-nieuwsbrief. Ook ondertekende TikTok de Europese gedragscode over desinformatie. Maar alle public affairs-initiatieven ten spijt, blijft de app de schijn tegen houden als het om privacy en transparantie gaat.

Meer transparantie

Staatsecretaris Van Huffelen (Digitalisering) heeft gezegd TikTok de kans te willen geven het beter te doen. Ondertussen komt 2 december, de dag dat de nieuwe privacyregels ingaan, akelig dichtbij. Is het niet een beetje naïef om te denken dit verzoek aan TikTok iets gaat opleveren?

Ook deze vraag legde ik voor aan Lotje Beek van BOF. Zij is er duidelijk over: “Met die vraag leg je de macht weer bij het bedrijf. Dat moet je volgens mij niet doen. Het enige dat hier werkt is wetgeving. En die komt eraan op Europees niveau met de DSA en DMA. Die wetten zijn de lidstaten vanaf begin 2023 en 2024 verplicht te implementeren op risico van hoge boetes.”

In die nieuwe wetgeving staat onder meer in dat aanbevelingsalgortimes transparanter moeten zijn. Ook moet je kunnen zien welke parameters jouw algoritme bepalen. Daarnaast moeten platforms meerdere aanbevelingen gaan aanbieden. Dit om de diversiteit aan informatie te vergroten en echokamers of filterbubbels zoveel mogelijk te voorkomen. Volgens Lotje de meest effectieve oplossing: “Je pakt er niet alleen TikTok mee aan maar alle omstreden platforms.”

Wat ga jij doen met TikTok?

In dit artikel pleitten Irfan Fiets en Victor van Bindsbergen er onlangs nog voor als bedrijf of (overheids)organisatie niet langer te wachten met TikTok. Uit commercieel, maar ook communicatie- en marketingoogpunt een logisch betoog. Er liggen heel veel mooie kansen op TikTok: een gigantisch bereik onder jongeren, scoren met humoristische content en de productiekosten zijn ook nog eens laag. Met meer dan 1,7 miljoen (jonge) gebruikers in Nederland is TikTok gewoon hét platform waar het allemaal gebeurt. Maar dat was nog (net) voordat de discussie oplaaide. Dus wat nu?

Dat TikTok omstreden is, is niet nieuw. Maar ik kan me voorstellen dat nu het platform weer hoger op de maatschappelijke en politieke agenda staat, dit wel invloed heeft op je keuze het kanaal in te zetten voor je bedrijf of organisatie. Zeker als je werkt voor de overheid. Welke afwegingen kun je op dit moment maken?

De overstap maken

Renata Verloop, deskundige op het gebied van overheidscommunicatie is er duidelijk over. Zij is er, net als BOF, voor eerst een veel bredere discussie over de inzet van platforms te voeren waar qua privacy veel vraagtekens bij te zetten zijn. Zeker bij overheidsorganisaties . “Je houdt tenslotte private verdienmodellen in stand die veel ellende veroorzaken. Waarom niet verhuizen naar public owned platforms als Fediverse of Mastodon?” Ik sprak haar hier uitgebreider over in de laatste communicatie-nieuwsbrief.

De omstreden omgang met persoonsgegevens door TikTok deed onze Rijksoverheid overigens eerder al besluiten hun advertentie-activiteiten op het platform te staken, op advies van de ondersteunende Dienst Publiek en Communicatie (DPC).

Er kleven natuurlijk nadelen aan een overstap. Er is geen platform dat zo populair is en zo’n goed bereik genereert als TikTok, zeker onder jongeren. De reden van de populariteit hangt bovendien sterk samen met het bekritiseerde algoritme. En zouden je zorgvuldig opgebouwde communities aan gebruikers op andere platforms überhaupt vrijwillig meeverhuizen naar een andere plek?

Plus, ook hier geldt, het bestaan van TikTok zorgt ook voor diversiteit in het aanbod van platforms in het medialandschap. Dat heeft de voorkeur boven een machtsconcentratie van een paar grote spelers. Ook al zijn de kanalen, zoals bij Fediverse, in publieke handen.

Op komst: interoperabiliteit

Volgens Lotje Beek biedt de komst van de DSA en DMA professionele gebruikers bovendien perspectief:

Zakelijke gebruikers zijn straks hopelijk niet meer gebonden aan de voorwaarden van één platform. Zij mogen straks ook producten op andere plekken aanbieden, tegen andere voorwaarden. Voor alle gebruikers zou het crossposten van content mogelijk moeten zijn, zonder dat je overal een account hoeft aan te maken.

Dit beschermt niet alleen de privacy beter, maar levert ook meer keuzevrijheid op omdat je als zakelijke gebruiker niet meer aan één platform vast zit. Daar komt de wens voor, zoals BOF het noemt, interoperabiliteit nog bij. Als die werkelijkheid wordt, kun je straks gewoon berichten van de ene naar de andere dienst sturen, zoals van Signal naar WhatsApp. In een ideale toekomst zou dat wat BOF betreft ook voor social media moeten gaan gelden.

Niets doen (tot 2024…)

Zit je met je bedrijf, of zelf, nog niet op TikTok, dan kun je wachten tot het platform zelf met de door de overheid gevraagde verbeteringen komt. Want vooralsnog is geen account hebben het beste voor je privacy. Je kunt ook de keuze uitstellen tot in 2024 de nieuwe EU-wetgeving volledig in werking is getreden. Dan wordt ook duidelijk hoe onze overheid omgaat met de implementatie ervan. Qua veiligheid ook een prima keuze want de nieuwe wetten gaan hoe dan ook een betere bescherming en meer transparantie opleveren, dan de inspanningen van de platforms zelf.

Maar goed, we hebben het over 2024, dat is 1000 jaar in socialmedia-tijd. En dan heb jij de TikTok-boot voor je gevoel al lang gemist. Dus mocht je toch door willen gaan, of de eerste stappen willen wagen, verdiep je dan in de instellingen en het nieuwe privacybeleid. Dan weet je wat je deelt en kun je alert blijven op het weggeven van gevoelige informatie.

Als particuliere gebruiker kun je nog meer doen, bijvoorbeeld bij ‘Personalisatie en gegevens’ klikken op ‘TikTok-gegevens downloaden’. Dan krijg je een overzicht van alle data die TikTok van jou heeft. Dat geeft in ieder geval inzicht. Raak je daarvan in paniek, dan kun je als nog maken dat je wegkomt. Of je instellingen aanpassen naar bijvoorbeeld een privé-account.

Al met al een flinke kluif om op te kauwen dat TikTok, maar better safe than sorry.

Bron header-afbeelding: Open AI/DALL·E