Tuin er niet in: 7 soorten nepnieuws & voorbeelden

Ondertussen zijn we allemaal wel bekend met de termen nepnieuws en fake news. Maar weet je ook dat er verschillende soorten nepnieuws zijn? Claire Wardle, expert op het gebied van vertrouwen en waarheid in het digitale tijdperk, onderscheidt 7 soorten nepnieuws. In dit artikel leer ik je die 7 soorten (her)kennen. Zodat jij beter met nepnieuws om kan gaan.

Nepnieuws heeft gewonnen, volgens techjournalist Max Read. We gaan het niet meer tegenhouden. In plaats daarvan moeten we er beter mee leren omgaan. Ook als marketing- en communicatieprofessionals. Waar trek je zelf bijvoorbeeld de grens tussen de waarheid en een aantrekkelijk marketingverhaal? Hoe bepaal je de betrouwbaarheid van bronnen als je content maakt? En hoe zorg je ervoor dat je zelf niet per ongeluk nepnieuws verspreidt?

Door meer te leren over nepnieuws, kan je als marketeer beter antwoord geven op deze vragen. En het vertrouwen van jouw doelgroep (terug)winnen. Onderdeel daarvan is het leren herkennen van de verschillende soorten nepnieuws.

7 soorten nepnieuws

Volgens Claire Wardle (PhD) zijn er zeven verschillende soorten nepnieuws. Die zeven soorten plaatst zij op een schaal van misleiding. De schaal begin links bij informatie die zonder kwade bedoelingen is gemaakt, maar soms wel voor misleiding kan zorgen. Denk aan satire, een onschuldige meme, of een typfoutje (misinformatie).

Hoe verder naar rechts je gaat, hoe meer de maker de kwade bedoeling heeft om je te misleiden. Dan hebben we het over dingen zoals propaganda en oplichtingspraktijken (desinformatie).

Wat is het verschil tussen deze soorten nepnieuws? En hoe zien ze er in de praktijk uit? Ik neem je mee aan de hand van wat actuele voorbeelden:

1. Satire/parodie

Satire en parodieën (Satire or parody, in Wardle’s woorden) zijn meestal onschuldig. Ze zijn bedoeld om je aan het denken te zetten, of om je aan het lachen te maken. En hoewel veel satire en parodieën duidelijk nep zijn, zijn er altijd een paar mensen die er toch intrappen.

Deze categorie nepnieuws komt vaak voor in marketing. Denk maar aan alle inhakers die we op 1 april delen. We delen ze voor de grap en zonder slechte bedoelingen. Maar er zijn altijd een paar mensen die echt geloven dat de Hema binnenstebuiten boxershorts verkoopt.

2. Onjuist verband

Er is sprake van een onjuist verband (false connection) als de titel, afbeelding of onderschriften van content niet goed weergeven waar de content écht over gaat. Een onjuist verband komt vooral voor in sensationele roddelrubrieken en – zeker op sociale media – in de vorm van clickbait.

Kijk bijvoorbeeld naar bovenstaand bericht. De titel doet vermoeden dat je in het artikel kan lezen hoe laat Arie Boomsma zijn agenda openslaat, maar die informatie staat niet in het artikel. En de foto? Die heeft niks met de inhoud van dit artikel te maken, maar komt uit een video die Boomsma maanden eerder deelde.

Een onjuist verband wordt vaak gebruikt om de aandacht te trekken, ook door marketeers. De doelgroep wordt bewust misleid in de hoop dat ze de content openen. Het is misschien niet netjes, maar er zitten meestal geen kwade bedoelingen achter zo’n onjuist verband.

3. Misleidend frame

Bij een misleidend frame (misleading content) wordt eenzijdige informatie gedeeld om iets of iemand op een bepaalde manier te framen. Met de informatie zelf is vaak niks mis. Maar het probleem is dat de informatie niet het hele verhaal vertelt. Of dat het (bewust of onbewust) verkeerd wordt geïnterpreteerd.

Het misleidende frame dook vaak op tijdens de coronacrisis, bijvoorbeeld in de discussie rondom vaccins. Wetenschapsjournalist Maarten Keulemans spreekt zich op Twitter vaak uit tegen dit soort nepnieuws. In bovenstaande tweet ontkracht hij bijvoorbeeld het bericht dat het Pfizer-vaccin dodelijk zou zijn.

Het bericht komt uit een officieel wetenschappelijk onderzoek. Niks neps aan. Maar het is niet het hele verhaal. Datzelfde onderzoek zegt dat geen enkel sterfgeval in de onderzoeksgroep gerelateerd was aan het vaccin. Maar dat vertelt degene die het originele bericht deelt er niet bij. Zo kan ook kloppende informatie misleiden.

4. Misleidende context

Bij misleidende context (false context) hebben we nog steeds te maken met informatie die op zichzelf waar is. Maar bij deze vorm van nepnieuws wordt de informatie in een andere context geplaatst. Denk bijvoorbeeld aan oude informatie die als nieuw gepresenteerd wordt.

Dit gebeurt veel met socialemedia-content rondom de Russische inval in Oekraïne. Desinformatie-onderzoeker Abbie Richards ontdekte bijvoorbeeld dat een geluidsfragment van 23 februari 2021 de afgelopen weken in meer dan 13.000 TikToks is hergebruikt in combinatie met andere video’s. Zo kan iedereen net doen alsof ze midden in de oorlog zitten.

5. Bedrieglijke bron

De volgende vorm van nepnieuws gaat om de bron van de informatie. Bij de bedrieglijke bron (imposter content) doen kwaadwillende verspreiders van nepnieuws zich namelijk voor als betrouwbare bronnen. Hierdoor kan de misleidende informatie op sommige mensen toch als betrouwbaar overkomen.

Kijk bijvoorbeeld naar het bovenstaande screenshot van een website die zich voordoet als de Telegraaf. In het bericht staat hoe Jort Kelder honderdduizenden euro’s verdient door in Bitcoin te investeren. Dit is een nepbericht, verspreid door oplichters. Maar omdat het op een website staat die zich voordoet als de Telegraaf, lijkt het voor sommige mensen toch betrouwbaar.

6. Gemanipuleerde content

Als foto’s of video’s worden bewerkt met als doel mensen te misleiden, hebben we het over gemanipuleerde content (manipulated content). Het is tegenwoordig heel makkelijk om foto’s en video’s te bewerken. Dat maakt het ook makkelijker om nepnieuws te maken.

Kijk maar naar bovenstaand voorbeeld, wat ik even leen van een uitgebreide factcheck door AFP Nederland. Rechts zien we een Facebookbericht over de oorlog in Oekraïne dat RTL Nieuws echt heeft gedeeld. Links zien we een screenshot waarop de afbeelding uit het originele bericht is vervangen door een scene uit een film.

Dat screenshot werd veel gedeeld door mensen die bewijs dachten te hebben dat RTL Nieuws valse beelden gebruikt en dus nepnieuws verspreidt. Ironisch genoeg waren het juist deze mensen die nepnieuws verspreidden.

7. Gefabriceerde content

Tenslotte komen we uit bij gefabriceerde content (fabricated content). Dit is informatie die 100% nep is en doelbewust wordt ingezet met de kwade bedoeling om mensen te misleiden. Dit is het gebied van de hardcore oorlogspropaganda, oplichtingspraktijken en gevaarlijke complottheorieën. Het artikel over Jort Kelder op de neppe Telegraafwebsite is hier ook een voorbeeld van.

Een ander voorbeeld is de podcast van Robert Jensen (‘De Jensen Show – Het echte geluid’). Elke aflevering gaat Jensen los over een internationaal complot van een Joodse, satanistische, pedofiele elite die de wereld bestuurt en de burger dom wil houden.

Het klinkt misschien te bizar voor woorden. Toch zijn er mensen die zover zijn verzonken in het doemdenken, die zo weinig vertrouwen in de politiek hebben, en die zo’n beperkte selectie van nieuws binnenkrijgen, dat ze dit dus écht geloven. Ze zitten in een fabeltjesfuik, zoals Arjen Lubach het zou zeggen. En als je daar eenmaal in zit, kom je er moeilijk uit.

Marketing in een wereld van nepnieuws

Je ziet: de verschillende soorten nepnieuws lopen sterk uiteen. Een 1 april-grap van de Hema is echt iets anders dan een antisemitische complottheorie van Robert Jensen. Toch kunnen beiden nepnieuws genoemd worden. De verschillende soorten misleidende informatie herkennen is een eerste stap in het beter omgaan met nepnieuws.

Maar wat kan jij – als marketeer, contentmaker, reclamemaker of communicatieprofessional – nog meer doen in een wereld waarin nepnieuws gewonnen heeft? Een paar tips:

• Wees zelf open en eerlijk over waar jij je informatie vandaan haalt. Dat begint bijvoorbeeld bij een goede bronvermelding in je content.
• Rectificeer jezelf als je per ongeluk toch nepnieuws verspreidt. Iedereen maakt wel eens een foutje. Veeg dat niet onder het tapijt, maar wees eerlijk over je fout en vertel hoe je jezelf hebt verbeterd.
• Probeer je eigen mediawijsheid, die van je collega’s en die van je doelgroep te ontwikkelen. Leer hoe (nieuwe) media werken en hoe ze gebruikt kunnen worden voor de verspreiding van nepnieuws.
• Tel altijd eerst tot tien voordat je reageert op nieuwe informatie, zoals nieuws in jouw branche. Is de informatie te vertrouwen? Moet je er überhaupt op reageren? En zo ja: hoe?
• Spreek je uit tegen onjuiste informatie (over jouw merk of organisatie). Het beste wapen tegen onjuiste informatie is juiste informatie.
• Maar ga niet in discussie met trollen. Trollen verspreiden continu nepnieuws om chaos en schade te veroorzaken. Met deze mensen (of bots!) kan je niet in gesprek gaan. Die kan je alleen maar rapporteren.

Zo draag jij bij aan een wereld waarin mensen weer vertrouwen kunnen hebben in de informatie die ze (online) tegenkomen. En win je het vertrouwen van jouw doelgroep in jouw organisatie, merk of boodschap.

Dat is goed nieuws, toch?