Moreel dilemma? De ethische cyclus als redmiddel [stappenplan]

We hebben er allemaal regelmatig mee te maken: een moreel dilemma. Zeker ook organisaties, want die staan constant voor lastige keuzes om het goede te doen. De druk om financieel te presteren is groot en de maatschappelijke uitdagingen zijn complex. Bij een moreel dilemma gaat het kiezen voor de éne waarde ten koste van de andere waarde. Gelukkig biedt de ethische cyclus houvast in tijden van morele dilemma’s.

Het juiste doen als niemand kijkt

Het oplossen van morele dilemma’s heeft als doel om de meest wenselijke morele mogelijkheden te bepalen. Frank Peters bespreekt in zijn boek ‘Het juiste doen als niemand kijkt‘ (affiliate) de ethische cyclus van filosoof Remko van Broekhoven. Deze cyclus kan je doorlopen als er zich een moreel probleem of dilemma voordoet.

[Update 16 november 2021, redactie: De ethische cyclus zoals in dit stappenplan vormgegeven is afkomstig uit het boek Communicatie en ethiek van Jan Merton en Nico de Leeuw]

De ethische cyclus bestaat uit 6 stappen. Laten we gaan kijken hoe die stappen eruitzien.

De 6 stappen van de ethische cyclus

1. Het formuleren van de morele probleemstelling

Een dilemma is een moeilijke keuze tussen twee mogelijkheden. Vaak zijn deze keuzes beide aantrekkelijk of onaantrekkelijk. Ik moet gelijk denken aan ‘ga jij je collega die niets uitvoert melden bij je manager?

Belangrijk is om je nu al te realiseren dat welke keuze je ook maakt, er altijd iemand of iets schade zal ondervinden van jouw keuze. Je kunt bij een moreel dilemma dus geen uitkomst krijgen die alle partijen tevreden stemt. Vragen die je hier kunt stellen zijn: wat is het probleem, voor wie is het een probleem, hoe is het probleem ontstaan en waarom is het een ethisch probleem?

2. Het maken van de probleemanalyse

In deze analyse vorm je je een beeld van de inhoud van het morele dilemma. Hierbij zijn de volgende vragen van belang: wat zijn de feiten en welke ontbreken er nog (en waarom)? Welke normen en waarden en overige ethische zaken spelen er (als het om iets zakelijks gaat kun je denken aan een gedragscode)? Wie zijn er betrokken, wat zijn hun belangen en wie moeten er in actie komen?

3. Inventariseren van de handelingsmogelijkheden

Deze fase beschrijft zoveel mogelijk welke handelingen genomen kunnen worden om met het morele probleem om te gaan. Er zijn meerdere handelingsstrategieën die toegepast kunnen worden.

• Dat is op de eerste plaats de zwart-witstrategie: bij deze strategie wordt alleen het wel of juist niet doen van de handeling beschouwd.
• Daarnaast heb je de strategie van het aankaarten op hoger niveau: bij deze strategie wordt de handeling op een hoger niveau aangekaart, bijvoorbeeld het management.
• Ook kan er gekozen worden voor de strategie van samenwerking: hierbij wordt de mogelijkheid onderzocht van samenwerking met andere betrokkenen, waardoor er een win-winsituatie ontstaat.
• Ten slotte is er nog een strategie van klokkenluiden: hierbij wordt het probleem extern publiek gemaakt.

4. Ethische oordeelsvorming

In deze fase kijk je naar de morele aanvaardbaarheid van de handelingsmogelijkheden. Je kijkt daarbij eerst vanuit jouw eigen perspectief, gedachten en intuïtie.

In het stappenplan wordt ook nog toegevoegd dat je daarna het vraagstuk beoordeelt vanuit de formele denkkaders van de ethische theorieën gevolgenethiek, beginselethiek, deugdethiek en zorgethiek. Mocht je het interessant vinden, dan kun je daar zeker eens naar kijken, maar voor persoonlijke morele dilemma’s zou ik het houden bij jouw eigen perspectief.

5. Reflectie op de mogelijke handeling

Bij deze stap reflecteer je op de keuze voor een handeling die je wil maken. Doel van de reflectie is te komen tot een beredeneerde keuze tussen de verschillende handelingsmogelijkheden. Kijk hierbij kritisch naar de argumenten voor of tegen de handeling en vraag je af of ze voldoende morele argumenten aanleveren.

6. Bepalen van de moreel aanvaardbare handeling

Op basis van de vorige stappen kies je uiteindelijk de ethisch meest verantwoorde en aanvaardbare handeling.

Nu kan ik me voorstellen dat je denkt: ‘Nou Kim, dat is nogal wat om te doorlopen als ik met een moreel dilemma zit.’ Maar deze cyclus helpt je om stil te staan bij alle mogelijke uitkomsten, zodat jij kan bepalen waar je je het beste bij voelt.

Zoals ik eerder schreef, moet je je realiseren dat welke keuze je ook maakt bij een moreel dilemma, iets of iemand altijd schade zal ondervinden. Als we kijken naar het dilemma van de collega, dan hebben we het over schade als in:

• Die collega is na jouw melding bekend bij het management, krijgt misschien wel een waarschuwing of raakt zijn baan kwijt
• Jij komt bij andere collega’s bekend te staan als ‘verklikker’. Het schaadt jouw reputatie misschien wel als blijkt dat die collega het werk dat hij doet ontzettend goed doet, of heel veel in korte tijd doet en er niet zoveel aan de hand is.

Doe bij je volgende morele dilemma eens een poging om de stappen van de ethische cyclus te doorlopen. Ik ben heel benieuwd of de uitkomst anders is dan als je de cyclus niet doorloopt en direct naar gevoel handelt. Deel je het in de comments hieronder?

Integer leiderschap en het managen van de reputatie

De ethische cyclus wordt in het boek ‘Het juiste doen als niemand kijkt’ van Frank Peters beschreven. In het boek bespreekt Peters zijn stappenplan voor integer leiderschap en het managen van je reputatie. En beiden zijn hard nodig, want de maatschappij oefent grote druk uit op organisaties en hun medewerkers. De maatschappij is jury, rechter én beul in één.

Het is niet meer voldoende om je aan gemaakte afspraken en wet- en regelgeving te houden. Het draait om de verwachtingen en waarden en normen van interne en externe stakeholders. Om hieraan tegemoet te komen, zijn ethisch en integer gedrag van de organisatie nodig. Integriteit is cruciaal bij het opbouwen en behouden van een sterke reputatie. Het juiste doen met morele dilemma’s hoort daarbij.

Het boek is interessant voor bestuurders, hoger management en andere collega’s die zich bezighouden met reputatiemanagement. Peters deelt niet alleen zijn eigen kijk op wat het juiste doen betekent, maar ook die van tien vooraanstaande Nederlandse filosofen, wetenschappers en denkers op het gebied van ethiek. Het is toch echt niet zo makkelijk om het juiste te doen, zeker niet als niemand kijkt. Dus laat je inspireren en kijk hoe je de praktische modellen binnen jouw organisatie kan toepassen.