Een Ministerie van Digitale Zaken is broodnodig

Column – Alle partijen in de samenleving – zowel overheid, bedrijven als burgers – hebben ermee te maken: een digitaliserende samenleving. Ik vraag me af hoe de overheid invulling kan geven aan de eisen die de digitalisering aan haar stelt. Een belangrijke opdracht voor de coalitie-onderhandelaars.

Denk bijvoorbeeld aan invloed van de smartphone, die inmiddels een positie heeft verworven als vijfde ledemaat. En wie zorgt ervoor dat de burgers bereikt worden, gebruik kunnen maken van de geboden online diensten en hen beschermt tegen misbruik? Welke regels moeten er in de digitale wereld in acht genomen worden? Wie ziet toe op de naleving ervan? Omdat digitalisering zoveel terreinen bestrijkt, is een overkoepelende en neutrale organisatie daarvoor het meest logische antwoord. Dat vraagt om een Ministerie van Digitale Zaken.

De invloed van de digitalisering op de samenleving en haar burgers wordt nogal eens vergeten.

Invloed digitalisering nog steeds onderschat

Het toenemende gebruik van digitale middelen betekent niet automatisch dat de invloed van de digitalisering op de samenleving (pdf) begrepen wordt. Ook de overheid zal zich moeten inspannen om met die gevolgen om te gaan. Want tot nu toe is gebleken dat overheid en digitalisering geen gelukkige combinatie vormen.

Digitalisering gaat voor de overheid over onder andere het automatiseren van overheidsprocessen. Daarbij worden per ministerie systemen gebouwd, die al dan niet met grote vertraging gereed komen, maar helaas nauwelijks op elkaar zijn afgestemd. Daarnaast gaat veel aandacht uit naar de ontwikkeling van digitale producten door bedrijven en onder andere het verstrekken van subsidies daarvoor. Dat is voor onze economie zeker belangrijk. Maar de invloed van de digitalisering op de samenleving en haar burgers is minstens zo belangrijk en die wordt nogal eens vergeten.

De invloed op de samenleving

De samenleving ervaart de digitalisering aan den lijve op gebieden als:

• wet- en regelgeving
• cyberterreur en cybercriminaliteit
• economische processen
• herverdeling van werkgelegenheid
• online shoppen
• opleidingseisen
• invloed op de privacy
• financiële transacties
• de opzet van de medische zorg
• thuiswerken en leren
• en op nog veel meer terreinen…

Deze vergaande invloed vereist afstemming en in de richting van burgers ook uniformiteit en samenhang. Burgers moeten er wel mee om kunnen gaan.

Daar komt bij dat alles wat online verbonden is, data genereert, waarbij de vraag is wie wat met welke data doet. Voor de burgers spelen persoonsgegevens een belangrijke rol. En in het verlengde daarvan komt de vraag op wat dat betekent voor hun privacy.

Kortom, we moeten naar een opzet waarbij de digitalisering vanuit begrip en visie een invulling in de samenleving krijgt waar alle burgers mee om kunnen gaan. Uiteindelijk is het de overheid die hier voor haar burgers moet zorgen.

Maak het niet onnodig gecompliceerd

Dat veel interne automatiseringsprojecten bij de overheid te lang duren en ook voor de burgers pijnlijke problemen kunnen opleveren, moeten we helaas nog regelmatig ervaren. Dat moet beter. Het is belangrijk dat de verschillende ministeries het voor burgers niet onnodig gecompliceerd maken. Vaak zijn die problemen terug te voeren op té complexe wetten, waarbij de Tweede Kamer door de politieke versnippering een negatieve rol speelt.

Waar slaan we data van burgers op?

Daar komt bij dat het zinvol en noodzakelijk is om de gegevens van de burgers op één plek op te slaan, wat makkelijker veilig te beheren is dan bij een verspreiding. Dan kunnen de ministeries en alle overheidsinstanties gebruik maken van dezelfde gegevens. Die moeten dan altijd up-to-date, volledig en beveiligd zijn. Bovendien moet de burger inzicht hebben in de gegevens die van hem worden bijgehouden.

De gevolgen van de huidige versnipperde situatie maken duidelijk dat er nog veel moet gebeuren op alle gebieden waar de overheid zelf met digitalisering aan de slag gaat.

Burgers hebben bescherming nodig

Tegelijkertijd mag de overheid haar burgers niet in de kou laten staan. De samenleving digitaliseert en vraagt om regelgeving, bescherming, toegang voor iedereen en toezicht op naleving. Tot op heden is de online wereld ook nog eens een vrijplaats voor criminelen, voor onderbuikgevoelens en voor nepnieuws. Er moet veel gebeuren om de burgers bescherming te bieden en grip te krijgen op de digitale samenleving.

De politiek kan de digitalisering niet langer zien als een bijkomstigheid. Het heeft de volledige en toegewijde aandacht nodig van alle ministeries en overheidsorganen. Dat vraagt om afstemming tussen veel partijen. Daarom is hiervoor een onafhankelijk en overkoepelend orgaan binnen de overheid nodig. Het oprichten van een Ministerie van Digitale Zaken is daarbij een logische stap om vanuit de overheid richting te geven aan onze digitale samenleving.

De politiek kan de digitalisering niet langer zien als een bijkomstigheid. Het heeft de volledige en toegewijde aandacht nodig van alle ministeries en overheidsorganen.

De noodzaak voor een nieuw ministerie

Er is een onafhankelijke instantie nodig die zich bezig houdt met alle aspecten van een digitale samenleving en dat mede doet vanuit de belangen en het gedrag van de burger. Deze taak onderbrengen bij een van de bestaande ministeries zou een grove onderschatting zijn van de cruciale rol die dit thema in de maatschappij speelt (en nog meer zal spelen). Het Ministerie van Digitale Zaken kan als onafhankelijk instituut een neutrale invulling geven aan haar taken, áls het de juiste bevoegdheden krijgt.

De taken van het Ministerie van Digitale Zaken

Dit nieuwe ministerie zal zich vooral richten op het stimuleren en beheren van drie gebieden binnen digitalisering.

1. Het toepassen van digitalisering binnen de overheid

Bij digitalisering binnen de overheid draait het vooral om het automatiseren van processen:

• Het bewaken van automatiseringsprojecten bij de overheid zelf. En geen onafhankelijke eilandjes laten ontstaan.
• Het zorgen voor datastandaards en het bewaken van het gebruik ervan ten behoeve van uitwisseling van data.
• Het opzetten en onderhouden van een centraal bestand voor de persoonsgegevens van de burgers.
• Het waken over nieuwe wetten vanuit de (on)mogelijkheden van automatisering.

2. Het stimuleren van digitale ontwikkelingen door bedrijven en wetenschappelijke instellingen

Daarbij is, samen met andere ministeries, aandacht nodig voor:

• De rol van het (technisch) onderwijs.
• De beschikbaarheid van durfkapitaal en subsidies.
• De ontwikkeling van cybersecurity.
• Het beschermen van intellectueel eigendom.
• Het internationaal mede promoten van onze kennis.

3. De invloed van de digitalisering op de samenleving en de burgers

De rol van de overheid draait hier om het bereiken van álle burgers. De overheid moet hen ondersteunen bij het gebruik van de digitale middelen en daarbij voldoende bescherming bieden. Het ministerie moet zich bezighouden met zaken als:

• Het opzetten van een centraal systeem ter ondersteuning van de burgers (zoals een burgerplatform).
• Het invoeren en bewaken van een digitale identiteit voor iedere burger.
• Het ondersteunen en voorlichten van de burgers.
• Een gecoördineerde aanpak van cybercriminaliteit en het alert maken ervoor.
• Het waken over en uitbouwen van de reeds lopende aanpak van cyberterreur.
• Het initiëren van wet- en regelgeving die recht doet aan de eigenschappen van de digitalisering.
• Een pragmatische kijk op het beschermen van de privacy, waaronder het realiseren van een nieuwe wet.
• Het waken over dan wel aanpakken van nepnieuws en manipulatie, en de burgers helpen die te herkennen.
• Erop toezien dat bedrijven de veiligheid van hun automatisering op orde hebben.
• Gecoördineerde activiteiten om voor cybersecurity van cruciale systemen te zorgen.

DigiD en Autoriteit Persoonsgegevens als onderdeel van het ministerie

Dit zijn de belangrijkste taken van een Ministerie van Digitale Zaken, maar dat is niet alles. Het zal ook verantwoordelijk zijn voor het toezicht houden op alle organisaties die gebruik maken van de DigID als veilige toegang tot veel online faciliteiten en het online centraal beschikbaar zijn van gevoelige persoonsgegevens.

Daarbij hoort ook de stap om de Autoriteit Persoonsgegevens onderdeel van dit ministerie te maken. Privacyzaken zullen in toenemende mate gerelateerd zijn aan de online ontwikkelingen. Bovendien moet dit ministerie boven de partijen staan en onder andere bij alle ministeries toezicht houden op hun digitale activiteiten.

Gezocht: minister met kennis, ervaring, visie en leiderschap

Dit ministerie zal aangevoerd moeten worden door een persoon met kennis, ervaring, visie en leiderschap om alle overheidsinstanties tot samenwerking te brengen en een consistent beleid te realiseren. Dat mag dus geen politieke benoeming worden! Het ministerie krijgt bevoegdheden om over de grenzen van ministeries heen haar taken uit te voeren.

Zonder zo’n centrale aansturing zal de digitalisering de samenleving verder ondermijnen. Een proces dat al enige tijd, tot nu toe te weinig begrepen door de politiek, in de samenleving voortgaat.

Een inmiddels klassiek fragment met Wim Kok die niet weet hoe een computermuis werkt (VARA, 1998).

Opdracht aan de politiek

Nieuwe regering, nieuwe kansen! Of toch niet? Tot op heden heb ik nog niet aan daden kunnen zien dat de politiek begrijpt welke cruciale rol de digitalisering in de samenleving speelt, en nog zal gaan spelen, en wat dat voor de overheid betekent. In de verkiezingsprogramma’s was de digitalisering vrijwel geen thema! Komt dit door eigen gebrek aan ervaring met die ontwikkelingen? Of is het uit onwetendheid of desinteresse?

Hopelijk lezen de onderhandelaars voor een nieuw regeerakkoord dit artikel. Hopelijk omarmen zij de gedachten die hierin worden beschreven als input voor een onvermijdelijke en intussen broodnodige stap naar een digitale toekomst van onze samenleving. De digitale ontwikkelingen gaan door, steeds sneller en met steeds meer invloed op alle terreinen, ongeacht wat de overheid gaat doen. De regering heeft nog maar weinig tijd om deze uitdaging op te pakken en een ondermijning van onze samenleving te voorkomen.